Qədim türk-oğuz epik ənənəsi ilkin ibtidai çağlardan erkən orta yüzilliklərəcən poetik düşüncə və bədii təxəyyülün gücüylə türk mənəvi-mədəni sisteminin, atlı həyat tərzindən doğan etnik yaşam biçiminin, bahadırlıq, cəngavərlik ruhunun daşınması və yaşaması işinə xidmət etmişdir. Qədim türk epos mədəniyyəti içərisində önəmli yer tutan oğuznamələrdəki etnik yaşantılar bu tarixi gerçəkliyin danılmaz görüntüsüdür.
Epik ənənəni ozan oğuznaməçiliyindən qəbul edən aşıq dastançılığı ideya-estetik axarlarda bir çox yeniliklər etməklə bərabər, mövcud folklor ənənəsinin təhkiyə prinsiplərini, poetik-üslubi maneralarını, bədii nüfuzetmə imkanlarını, təsvir və ifadə üsullarını, nəsr-nəzm növbələşməsini və s. yaşatmaqda davam etdi. Ozan epik mətni ilə, məsələn, “Kitabi-Dədə Qorqud” boyları ilə aşıq epik mətni (“Aşıq Qərib”, “Əsli-Kərəm”, “Novruz-Qəndab”, “Qurbani”, “Koroğlu”, “Abbas-Gülgəz” və s.) arasında bu baxımdan tutuşdurma aparıldıqda təhkiyə və təsvir üsulları arasında fərqlənmədən daha çox yaxınlaşma, bir-birinə bənzəmə müşahidə edilməsi təbiidir.
İstər yazılı, istərsə də şifahi ədəbiyyatımızda “dastan” daha çox ədəbi istilah kimi işlədilmiş və əhvalat, hekayə, rəvayət, macəra, tərifnamə, tərcümeyi-hal, hətta tarix anlamları daşımışdır. Nizami Gəncəvi öz məsnəvilərini də “dastan” adlandırmışdır.
Azərbaycan folklorunda “dastan” anlayışı aşıq yaradıcılığının məhsulu olan epik-lirik əsərləri ehtiva edir. Tarixən “Oğuznamə”, “Boy”, “Səfər” adı ilə ozan yaradıcılığında yer alan bu epik mətnlər ozan-aşıq keçidindən sonra (XVI-XVII əsrlərdən başlayaraq) “aşıq nağılı” və “dastan” adları altına girir. Qəhrəmanların lirik duyğulanmaları, iztirab və həyəcanları, kədər və sevincləri, həsrət və nisgilləri, deyişmə və bağlaşmaları isə aşıq şeirləri ilə verilir.
Yüzillər boyunca türkün həyat tərzinin, duyum və düşüncə biçiminin əsas axarını bahadırlıq, cəngavərlik təşkil etdiyindən etnik-mənəvi sistemin güzgüsü olan folklorda, o cümlədən də dastançılıq ənənəsində qəhrəmanlıq motivinin geniş və qabarıq yer alması təbii-tarixi zərurətdən irəli gəlmişdir. Alplıq – bahadırlıq təbliğ-tərənnüm edən nəhəng oğuznamə silsiləsindən (mərkəzdə “Kitabi-Dədə Qorqud” boyları olmaqla!) “Koroğlu” eposuna, qaçaq dastanlarınacan öz aparıcı mövqeyini qoruyub saxlayan qəhrəmanlıq motivi qədim türk-oğuz cəmiyyətindəki etnik-irsi daşıyıcı funksiyasını yerinə yetirmişdir. Qədim türk cəmiyyətində dastan təfəkkürü istisnasız olaraq bahadırlıq düşüncəsinin obrazlaşdırılmasına yönəldiyindən həmin mərhələyə məxsus epik ənənənin özəyində qəhrəmanlıq motivi və bu motivin ifadəsi olan çeşidli qəhrəmanlıq süjetləri durur. Bu baxımdan qədim türk epik ənənəsində sırf bahadırlıq məzmunu daşıyan epik mətnlər “dastan” sayılmışdır: “Koroğlu”, “Manas”, “Alpamış”, “Maday Qara” əski klassik dastan örnəkləridir. Sonrakı tarixi dövrlərdə epik düşüncədə lirik təmayül də müəyyən yer tutmağa başlayır, bu zaman məhəbbətlə qəhrəmanlıq hüdudlarında dayanan, bir növ hər iki motivin qovuşuğunu əks etdirən dastanlar (“Şahismayıl-Gülzar”, “Novruz-Qəndab”, “Şahzadə Əbülfəz” və s.) ortaya çıxır.
Azərbaycan xalq dastançılığı özünün çiçəklənmə mərhələsini orta yüzilliklərdə keçirmişdir. Bu mərhələnin şah əsərləri olan “Aşıq Qərib”, “Tahir-Zöhrə”, “Əsli-Kərəm”, “Abbas-Gülgəz”, “Şahismayıl-Gülzar” kimi möhtəşəm dastanlar Azərbaycan hüdudlarından çıxaraq ümumən Qafqaz, Anadolu, Orta Asiya ərazilərində də geniş yayılmış, eyni soydan olan türk xalqları ilə yanaşı, erməni, gürcü, osetin, tacik və s. etnosların folklor arealına da yerləşmişdir.
XVIII-XIX yüzilliklərdə dastan yaradıcılığı əvvəlki tempini yavaş-yavaş azaltmış və dastan ifaçılığına diqqət artırılmışdır. Dastanların ayrı-ayrı aşıq mühitlərində dəyişikliklərə məruz qalaraq variantlaşması prosesi də əsasən bu tarixi mərhələdə getmişdir. XIX-XX yüzilliklərdə Aşıq Alı, Şəmkirli Aşıq Hüseyn, Aşıq Ələsgər, Bozalqanlı Aşıq Hüseyn, Molla Cümə, Xaltanlı Tağı və başqa onlarla yaradıcı ustad aşıqlar zəngin poeziya irsi qoyub getsələr də, dastan yaradıcılığında elə bir ciddi keyfiyyət göstəricisi qazana bilməmişlər. Dastanvarı söyləmə-rəvayətlər yaradılsa da, onlar dastanlaşma prosesi keçirə bilməmişlər.
Azərbaycan xalq dastanlarının ümumi sayı 100-dən yuxarıdır. Variantlar da nəzərə alınsa, bu say 300-ə yaxın ola bilər. Dastanların ümumi sayından fərqli olaraq onların ayrı-ayrı aşıq mühitlərindəki sayı nisbətən azdır. Məsələn, Təbriz-Qaradağ aşıq mühitində 70-ə yaxın, Urmiya aşıq mühitində 60-dan yuxarı, Borçalı və Gəncəbasar aşıq mühitlərində 50-dən çox, Şirvan aşıq mühitində 30-a qədər dastan müşahidə olunur.
Aşıqlıq ənənəsində 3 dastan öz mükəmməllik keyfiyyətinə görə aparıcı mövqedə dayanır. Ustadların qənaətinə görə, “aşıqlığın padşahı “Abbas-Gülgəz”, vəziri “Qurbani”, vəkili isə “Xəstə Qasım” dastanıdır”. Bu dastanların nizama düşməsində Xəstə Qasımın (XVIII əsr) böyük rolu olduğu barədə də çeşidli aşıq mühitlərində maraqlı mülahizələr gəzib dolaşmaqdadır. Sözügedən hər 3 dastanın süjet gedişatında təsəvvüf dünyagörüşü ilə bağlı rəmzi-məcazi mətləblər də xüsusi yer tutur ki, bu da orta çağ eşq dastanlarının tarixi-fəlsəfi mahiyyətini dərindən əks etdirən bir keyfiyyətdir.
İndiyə qədər Azərbaycan dastanları dəfələrlə nəşr olunmuş, bu yolda xidmətləri olan Vəli Xuluflu, Hümmət Əlizadə, Hüseyn İsgəndərov, M.H.Təhmasib və Əhliman Axundovun fəaliyyətləri unudulmazdır. Əvvəlki dönəmlərdə işıq üzü görən çoxcildlik dastanları toplayıb ortaya çıxaran bu fədakar folklorçuları hər zaman qədirşünaslıqla yad etməliyik.
Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin son on ildə bu məsələyə yenidən qayıtması, XXI əsrin ilk rübündə bir çox ustad aşıqların repertuarından klassik dastanların yeni prinsip və metodlarla yazıya alınaraq (audio və videolentlər şəklində) qorunması cəhdi belə bir çoxcildli antologiyanın ortaya çıxmasına imkan aça bildi. Bu gün artıq Haqqın rəhmətinə qovuşan ustad aşıqlar Mahmud Məmmədov, Ədalət Nəsibov, İsfəndiyar Rüstəmov və Xanmusa Musayevin xeyir-duası və məsləhəti ilə günümüzün dəyərli aşıqları Urfan Əli, Arif Əsgərov, Gəncəli Babayev, Məmməd Bozalqanlı, Nizami Şirinov, Elman Talıstanlı, Altay Məmmədli, Elbrus Hüseynov, Nəbi Nağıyev, Nazim Bahadıroğlu, Vüqar Şəmkirli, Elməddin Məmmədli, Şəhriyar Qaraxanlı, Şöhrət Kərimov, Babək Şakirli kimi dastançı aşıqlar “Abbas-Gülgəz”, “Qurbani”, “Xəstə Qasım”, “Vaqif”, “Şahismayıl-Gülzar”, “Alıxan və Pəri xanım”, “Hüseyn və Reyhan”, “Ordubadlı Kərim”, “Tahir-Zöhrə”, “Abdulla-Cahan” dastanları yazıya alındı və Azərbaycan televiziyasının “Mədəniyyət” kanalındakı “Saz-söz axşamı” verilişində efirə çıxarıldı.
Oxuculara təqdim olunan “Aşıq dastanları” çoxcildlik antologiyası həmin mətnlər əsasında hazırlanmışdır. Bu baxımdan sözügedən materiallar canlı aşıq repertuarından yazıya alınmış orijinal dastan örnəkləridir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu çoxcildlik antologiyada yer alan dastanlar indiyə qədər nəşr olunan dastan kitablarındakı mətnlərdən ciddi şəkildə fərqlənməkdədir. Bunlar çağdaş aşıqların dastan repertuarının mənzərəsini əks etdirməklə bərabər, süjet, kompozisiya və poetik mətn örnəklərinin çoxluğuna, zənginliyinə və mükəmməlliyinə görə indiyə qədərki nəşrlərdən daha dolğun və əhatəlidir. Çoxsaylı şeir və saz havalarının əks oldunduğu bu mətnlər aşıq dilinin canlı danışıq dinamikası və xəlqi koloritinə söykənən epik, poetik və dramaturji səciyyə daşıyır. Təqdimatda canlı ünsiyyət və teatral keyfiyyətlər də olduqca qabarıqdır.
Bu antologiya dastan ifaçılığına maraq göstərən yeni nəsil aşıqlar, eləcə də folklor araşdırıcıları, aşıqşünas, musiqişünas və dastanşünaslar üçün dəyərli bir mənbə olacaqdır.
Məhərrəm QASIMLI,
Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri, Əməkdar elm xadimi, professor
https://xalqqazeti.az/az/medeniyyet/182650-hemiseyasar-asiq-dastanlari